تاثیر خواب بر سلامت گوش | ارتباط خواب و سلامت گوش: راهکارهای علمی

در سال‌های اخیر، پژوهش‌های متعددی در حوزه علوم اعصاب و گوش‌و‌شنوایی نشان داده‌اند که کیفیت و مدت خواب، تاثیرات عمیقی بر ارتباط خواب و سیستم شنوایی دارد. طبق مطالعه‌ای در سال 2023 منتشرشده در PubMed، حدود 30 درصد از افرادی که دچار اختلالات خواب هستند، مشکلات شنوایی مانند وزوز گوش (Tinnitus) یا کاهش شنوایی را تجربه می‌کنند! برخلاف تصور رایج که سلامت گوش را تنها به عواملی مانند نویز محیطی، عفونت، یا افزایش سن محدود می‌داند، مطالعات جدید نشان می‌دهد که اختلالات خواب نیز می‌توانند در بروز مشکلاتی مانند تاثیر خواب بر سلامت گوش، وزوز گوش، و حساسیت بیش‌ازحد به صدا نقش داشته باشند. در این مقاله از سایت دکتر کوهی، خواب و سلامت گوش را بررسی می‌کنیم.

در این مقاله از سایت دکتر کوهی، تاثیر خواب را بر سلامت گوش بررسی می‌کنیم. در این مسیر، به ارتباط خواب با ساختارهای عصبی و حلزونی گوش، تاثیر کم‌خوابی یا خواب زیاد بر فرآیندهای شنوایی و حتی نحوه صحیح خوابیدن برای پیشگیری از آسیب‌های شنوایی می‌پردازیم.

ارتباط میان کیفیت خواب و عملکرد سیستم شنوایی چگونه است؟

خواب، به‌عنوان یکی از فرآیندهای حیاتی بدن، نقش تنظیم‌کننده‌ای در بسیاری از عملکردهای عصبی و حسی، ایفا می‌کند و سیستم شنوایی نیز از این قاعده مستثنا نیست. ارتباط میان خواب و شنوایی از دو جنبه اصلی قابل بررسی است:

• عملکرد فیزیولوژیکی حلزون گوش (Cochlea)
• مسیرهای عصبی پردازش شنوایی در مغز

نقش خواب در عملکرد حلزون گوش

حلزون گوش داخلی، یکی از پیچیده‌ترین ساختارهای حسی بدن است که ارتعاشات صوتی را به سیگنال‌های عصبی، تبدیل می‌کند. این ساختار برای عملکرد مناسب، نیاز به جریان خون کافی، تعادل الکترولیتی و تنظیم عصبی دقیق دارد. خواب باکیفیت باعث ترمیم سلول‌های مویی داخلی حلزون، تنظیم سطوح نوروترنسمیترها (مانند گلوتامات و GABA) و کاهش استرس اکسیداتیو در این ناحیه می‌شود. کمبود خواب یا خواب بی‌کیفیت، می‌تواند موجب کاهش جریان خون در نواحی شنوایی مغز و حلزون گوش شده و عملکرد انتقال و تحلیل صدا را مختل کند.

تاثیر اختلالات خواب بر مسیرهای عصبی شنوایی

در مغز، پردازش صدا از طریق مسیرهای پیچیده‌ای از قشر شنوایی، در لوب گیجگاهی انجام می‌شود. خواب، نقش مهمی در تثبیت حافظه شنوایی، تعدیل پاسخ‌های عصبی به صدا و کاهش تحریک‌پذیری قشر شنوایی دارد. مطالعات منتشرشده در ژورنال‌های معتبر پزشکی نشان داده‌اند که بی‌خوابی مزمن، باعث تغییر در فعالیت قشر شنوایی اولیه (Primary Auditory Cortex) شده و حتی آستانه شنوایی را در فرکانس‌های خاصی افزایش می‌دهد؛ به عبارت ساده‌تر، فرد ممکن است صداها را دیرتر یا با کیفیت پایین‌تری بشنود.

به نقل از دکتر جین کیم، متخصص نورولوژی از دانشگاه هاروارد:

بی‌خوابی مزمن می‌تواند فعالیت قشر شنوایی را تغییر دهد و آستانه شنوایی را در فرکانس‌های خاص افزایش دهد.

خواب، تنظیم هورمونی و سلامت گوش

هورمون‌هایی مانند کورتیزول و ملاتونین که در تنظیم خواب و بیداری نقش دارند، اثر مستقیمی بر سلامت عصبی گوش می‌گذارند. سطوح مزمن بالای کورتیزول ناشی از کم‌خوابی، به سلول‌های عصبی آسیب وارد می‌کند و در درازمدت باعث کاهش حساسیت شنوایی می‌شود. در مقابل، ملاتونین که در طول خواب ترشح می‌شود؛ خاصیت آنتی‌اکسیدانی داشته و از ساختار گوش در برابر التهاب و آسیب محافظت می‌کند.

عوامل محیطی مرتبط با خواب و تاثیر آن بر گوش

افرادی که در محیط‌های پرصدا می‌خوابند یا دچار اختلالاتی نظیر وقفه تنفسی در خواب (Sleep Apnea) هستند، بیش‌تر در معرض اختلالات شنوایی قرار دارند. اختلال در اکسیژن‌رسانی شبانه به نواحی حساس گوش آسیب وارد می‌کند؛ همچنین، افرادی که به آلرژی فصلی و کاهش شنوایی و آرتروز مبتلا هستند، در صورت عدم کنترل صحیح، ممکن است هنگام خواب دچار گرفتگی گوش و افت موقت شنوایی شوند!

آیا کم‌خوابی می‌تواند باعث بروز وزوز گوش شود؟

وزوز گوش (Tinnitus) یکی از شایع‌ترین اختلالات شنوایی است که به‌صورت شنیدن صداهایی مانند زنگ، سوت یا همهمه در گوش یا سر، بدون وجود منبع خارجی تجربه می‌شود. اگرچه دلایل متعددی برای بروز این وضعیت شناسایی شده‌اند؛ یکی از عوامل کمتر مورد توجه اما تاثیرگذار، کم‌خوابی و اختلالات خواب است.

مکانیزم عصبی بین کم‌خوابی و وزوز گوش

مغز برای فیلتر کردن سیگنال‌های غیرضروری، از جمله نویزهای زمینه‌ای به خواب منظم و عمیق نیاز دارد. کم‌خوابی، باعث اختلال در عملکرد لوب گیجگاهی و سیستم لیمبیک مغز می‌شود که نقش مهمی، در پردازش صدا و تنظیم احساسات دارند. این اختلال باعث می‌شود، سیگنال‌های عصبی معمولی که در حالت طبیعی فیلتر می‌شوند؛ به‌عنوان صداهای آزاردهنده (یعنی وزوز) درک شوند.

مطالعه‌ای در این حوزه، نشان داده که افرادی که از بی‌خوابی مزمن یا کیفیت پایین خواب رنج می‌برند، تا دو برابر بیش‌تر در معرض تجربه وزوز گوش هستند. این پدیده به‌ویژه در افرادی که از استرس، اضطراب یا افسردگی رنج می‌برند، شدت می‌یابد.

تاثیر اختلالات ریتم شبانه‌روزی (Circadian Rhythms)

ریتم شبانه‌روزی بدن که چرخه خواب و بیداری را تنظیم می‌کند، نقش مهمی در کنترل فعالیت مغز دارد. اختلال در این چرخه (مثلا در افرادی که شب‌کار هستند یا با بی‌خوابی مکرر مواجه‌اند) می‌تواند باعث نوساناتی در سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی، مانند دوپامین و سروتونین شود. این نوسانات موجب افزایش حساسیت مغز به سیگنال‌های پس‌زمینه می‌شود و در نتیجه، بروز یا تشدید وزوز گوش محتمل خواهد بود.

تشدید ادراک وزوز با کاهش کیفیت خواب

کم‌خوابی، نه‌تنها منجر به بروز وزوز می‌شود؛ بلکه در افرادی که قبلا این مشکل را تجربه کرده‌اند، شدت و ادراک آن را افزایش می‌دهد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که خواب ناکافی باعث کاهش آستانه تحمل مغز، نسبت به محرک‌های آزاردهنده از جمله صداهای غیرواقعی می‌شود. درواقع، مغز در وضعیت خستگی و بی‌خوابی، کمتر قادر به سرکوب سیگنال‌های بی‌فایده است و همین موضوع، باعث می‌شود؛ فرد وزوز را با شدت بیشتری احساس کند.

درمان ترکیبی خواب و وزوز گوش

درمان وزوز گوش، اغلب نیازمند رویکرد چندوجهی است. مطالعات نشان داده‌اند که مداخلاتی مانند درمان شناختی-رفتاری برای اختلالات خواب، مدیتیشن، تنظیم ساعات خواب، و گاهی استفاده از ملاتونین، کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد؛ این روش‌ها به کاهش شدت وزوز گوش نیز کمک می‌کنند.^{Echoes in the night}

به نقل از دکتر سارا جونز، متخصص گوش و حلق و بینی:

بهبود کیفیت خواب می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی ادراک وزوز گوش را کاهش دهد.

همین‌طور، استفاده از تکنیک‌های معرفی شنوایی‌سنجی برای بررسی دقیق‌تر سطح آسیب به حلزون و عصب شنوایی توصیه می‌شود!

وضعیت صحیح خوابیدن برای جلوگیری از آسیب به گوش کدام است؟

نحوه خوابیدن نه تنها بر ستون فقرات، گردن و تنفس تاثیر می‌گذارد؛ بلکه بر سلامت گوش‌ها نیز اثرگذار است. برخی از حالت‌های خواب، ممکن است فشار فیزیکی مستقیم یا غیرمستقیم به ساختار گوش وارد کرده یا حتی باعث بروز عفونت، انسداد مجرای گوش و تشدید برخی اختلالات شنوایی شوند.

خوابیدن به پشت: گزینه‌ای سالم‌تر برای گوش

خوابیدن به پشت (وضعیت سوپاین) به‌طور معمول، کمترین فشار را به ساختار گوش وارد می‌کند. در این حالت، هر دو گوش در وضعیت آزاد قرار دارند، گردش هوا در مجرای گوش حفظ می‌شود و احتمال انسداد یا عفونت گوش میانی کاهش می‌یابد؛ همچنین افرادی که به استفاده از سمعک یا تجهیزات محافظتی در گوش عادت دارند؛ در وضعیت خواب به پشت، کمتر در معرض آسیب به دستگاه یا تحریک پوست اطراف گوش قرار می‌گیرند.

تاثیر بالش و بهداشت خواب بر سلامت گوش

بالش‌هایی که به‌خوبی گردن و سر را در وضعیت طبیعی نگه می‌دارند، از فشار غیرطبیعی به گوش جلوگیری می‌کنند؛ همچنین شست‌وشوی منظم روبالشی، به‌ویژه در افرادی که مستعد آلرژی هستند، به جلوگیری از التهاب و خارش گوش کمک می‌کند. مواد آلرژن مانند گرد و غبار یا پرز می‌تواند شبانه، وارد مجرای گوش شده و باعث تحریک آن شود.

افراد دارای گوشی‌ هدفون یا ایرفون هنگام خواب

بسیاری از افراد برای آرامش بیشتر یا به خواب رفتن سریع‌تر، از هدفون یا ایرفون استفاده می‌کنند؛ اما خوابیدن با این وسایل (به‌ویژه اگر به پهلو انجام شود) باعث آسیب به لاله گوش، تحریک پوست، یا حتی فشار به پرده گوش می‌شود؛ همچنین استفاده طولانی‌مدت از ایرفون‌ها هنگام خواب، جریان هوا را در کانال گوش محدود کرده و زمینه‌ساز عفونت یا رشد قارچ می‌شود. پزشکان توصیه می‌کنند اگر استفاده از صداهای آرامش‌بخش ضروری است، بهتر است از اسپیکرهای مخصوص بالش یا دستگاه‌های تولید نویز سفید (white noise machines) استفاده شود.

آیا خواب بیش‌ازحد نیز می‌تواند بر سلامت گوش اثر منفی بگذارد؟

در حالی که کم‌خوابی و اختلالات خواب، بیش‌تر مورد توجه قرار می‌گیرند، خواب بیش‌ازحد (Hypersomnia) نیز پیامدهای قابل‌توجهی بر سلامت عمومی بدن و به‌طور خاص، سیستم شنوایی دارد.

هرچند در نگاه اول، خواب بیشتر ممکن است مفید به‌نظر برسد؛ اما مطالعات پزشکی نشان داده‌اند که خواب بیش‌ازحد مزمن، برخی اختلالات التهابی، عروقی و عصبی را تشدید کرده و حتی عملکرد گوش داخلی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

تاثیر خواب بیش‌ازحد بر گردش خون گوش داخلی

حلزون گوش (Cochlea) و عصب شنوایی برای عملکرد مناسب، نیاز به جریان خون مداوم و متعادل دارند. خواب طولانی‌مدت، به‌ویژه در وضعیت‌هایی مانند خوابیدن به پهلو یا روی گوش، باعث کاهش گردش خون مویرگی در ناحیه سر و گوش می‌شود. این کاهش در اکسیژن‌رسانی ممکن است، منجر به سردرد، احساس سنگینی در گوش یا کاهش شنوایی موقت شود؛ به‌ویژه در افراد مستعد یا مبتلا به بیماری‌های عروقی مانند دیابت یا فشار خون بالا.

خواب بیش‌ازحد و التهاب‌های سیستم عصبی مرکزی

مطالعات نشان می‌دهد که خواب بیش‌از ۹ تا ۱۰ ساعت در شبانه‌روز، با افزایش شاخص‌های التهابی سیستم عصبی مرکزی، همراه خواهد بود. افزایش التهاب در نواحی مغزی مانند قشر شنوایی یا ساقه مغز (که مسئول پردازش صداست) ممکن است، حساسیت عصبی را افزایش دهد و فرد را مستعد بروز کاهش شنوایی یا حتی وزوز گوش سازد.

افزایش احتمال احتباس جرم گوش و مشکلات پوستی

خوابیدن طولانی‌مدت به‌صورت غیرفعال (بدون تحرک)، به‌ویژه در شرایطی که تهویه محیط خواب، مناسب نیست یا فرد در محیط گرم می‌خوابد، تعریق پوست گوش و تجمع چربی را افزایش می‌دهد. این حالت ممکن است باعث بسته شدن مجرای شنوایی و رشد باکتری‌ها شود. در نتیجه، احتمال بروز عفونت گوش خارجی یا میانی در افرادی که خواب‌های طولانی و مکرر دارند، افزایش می‌یابد.

اختلال در ترشح ملاتونین و تاثیر آن بر گوش

ملاتونین، هورمون تنظیم‌کننده خواب، علاوه بر نقشش در خواب‌آوری، دارای خواص آنتی‌اکسیدانی و محافظتی برای بافت‌های عصبی است. خواب بیش‌ازحد ممکن است، ترشح طبیعی این هورمون را مختل کند. کاهش سطح ملاتونین با افزایش احتمال آسیب اکسیداتیو در سلول‌های مویی گوش داخلی، همراه است که این سلول‌ها نقش کلیدی در دریافت و انتقال صدا دارند.

عدم تحرک ناشی از خواب زیاد و ارتباط آن با سیستم لنفاوی گوش

گوش داخلی برای حفظ تعادل مایعات و دفع مواد زائد، به فعالیت سیستم لنفاوی متکی است. خواب طولانی و تحرک اندک در طول شبانه‌روز، باعث کندی عملکرد سیستم لنفاوی شده و در نتیجه احساس گرفتگی گوش، سنگینی یا کاهش دقت شنوایی را به‌دنبال خواهد داشت.

ارتباط میان بی‌خوابی و افزایش حساسیت به صدا

بی‌خوابی (Insomnia) یکی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که تاثیرات عمیقی بر عملکرد سیستم عصبی مرکزی و در نتیجه، بر درک و پردازش صدا می‌گذارد. تحقیقات اخیر در زمینه نورولوژی و شنوایی‌شناسی نشان می‌دهند که محرومیت از خواب آستانه شنوایی مغز را تغییر داده و افراد را به سمت حالتی به نام هایپراکوزیس (Hyperacusis) سوق می‌دهد؛ حالتی که در آن صداهای معمولی نیز به‌طور غیرطبیعی بلند یا آزاردهنده به‌نظر می‌رسند.

تغییر در پردازش عصبی صدا در اثر کم‌خوابی

کم‌خوابی مزمن، با افزایش تحریک‌پذیری نورون‌ها در قشر شنوایی مغز همراه است. این تحریک‌پذیری منجر به کاهش آستانه تحمل صدا و ایجاد حس ناخوشایند، نسبت به صداهایی می‌شود که در شرایط عادی مزاحم نیستند؛ به‌ویژه در محیط‌های شلوغ یا پرسر‌وصدا، افراد دچار بی‌خوابی ممکن است احساس گیجی، سردرد یا اضطراب ناشی از صدا داشته باشند.

افزایش سطح استرس و همبستگی آن با شنوایی

بی‌خوابی، سطح هورمون کورتیزول را در بدن افزایش می‌دهد. این هورمون استرس، می‌تواند گردش خون گوش داخلی را مختل کرده و زمینه‌ساز اختلالاتی چون وزوز گوش یا کاهش قدرت تفکیک اصوات شود. افزایش استرس نیز، باعث کاهش توانایی مغز در فیلتر کردن نویزهای محیطی می‌شود؛ بنابراین حتی صداهای پس‌زمینه نیز می‌توانند آزاردهنده شوند.^{Sleep, Tinnitus and Hearing Loss}

تضعیف عملکرد سیستم سمپاتیک و حساسیت بیش‌تر به تحریک صوتی

براساس پژوهش‌های انجام شده کم‌خوابی، تعادل بین سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک بدن را بر هم می‌زند. این عدم تعادل، موجب افزایش حساسیت فیزیولوژیکی بدن نسبت به محرک‌ها، از جمله صدا، نور و لمس می‌شود.

عامل خواب	تاثیر بر سیستم شنوایی	راهکار پیشنهادی
کم‌خوابی	افزایش وزوز گوش و حساسیت به صدا؛	تنظیم برنامه خواب؛ استفاده از ملاتونین
خواب بیش‌ازحد	کاهش گردش خون گوش؛ افزایش التهاب؛	محدود کردن خواب به 7-8 ساعت؛ تحرک روزانه
وقفه تنفسی در خواب	کاهش اکسیژن‌رسانی به گوش؛	درمان پزشکی آپنه خواب؛ خوابیدن به پشت
استفاده از هدفون هنگام خواب	خطر عفونت و آسیب به پرده گوش؛	استفاده از نویز سفید یا اسپیکر بالش

نقش خواب باکیفیت در پیشگیری از اختلالات شنوایی عصبی

افرادی که به‌طور منظم و کافی می‌خوابند، توانایی بهتری در تنظیم پاسخ‌های عصبی به صدا دارند و مغز آن‌ها، قادر است صداهای مهم را از صداهای مزاحم تمایز دهد. در مقابل، خواب ناکافی باعث خستگی مغز، کاهش تمرکز و افزایش شدت تجربه صوتی می‌شود. در برخی موارد، این اختلالات به اضطراب صوتی و دوری از محیط‌های اجتماعی، منجر می‌شود.

بی‌خوابی مزمن، نه‌تنها باعث افت کیفیت زندگی می‌شود، بلکه تاثیر خواب بر سلامت گوش را نیز به‌طور جدی تهدید می‌کند! توجه به ارتباط خواب و سیستم شنوایی و رعایت بهداشت خواب، یکی از گام‌های موثر در حفظ خواب و سلامت گوش است. برای بررسی تخصصی‌تر در زمینه شنوایی، خواب، و تاثیرات متقابل آن‌ها، می‌توانید با دکتر کوهی، متخصص گوش، حلق، و بینی، تماس بگیرید. با رعایت این راهکارها و انجام معاینات منظم، می‌توانید از سلامت گوش خود محافظت کنید!