جابجایی مایع گوش و سرگیجه: علل و راهکار درمان تکان خوردن مایع گوش

بسیاری از بیماران بدون آگاهی از منشا اصلی علائم خود، به دنبال درمان‌های مختلفی می‌روند؛ در حالی که دلیل اصلی ممکن است در سیستم تعادل گوش نهفته باشد. در این محتوا از سایت دکتر کوهی، به‌طور جامع به بررسی علت‌های اصلی جابجایی مایع گوش، علائم همراه، روش‌های تشخیص و گزینه‌های درمانی موجود برای آن خواهیم پرداخت.

نقش حیاتی مایع گوش داخلی در سیستم تعادلی بدن

مایع گوش داخلی (اندولنف و پری‌لنف) نقشی کلیدی و حیاتی در حفظ تعادل بدن ایفا می‌کند. این مایعات در ساختارهای پیچیده‌ای به نام لابیرنت (labyrinth) و به‌ویژه در بخش‌هایی مانند کانال‌های نیم‌دایره‌ای، اتریکول و ساکول جریان دارند؛ اجزایی که مسئول درک حرکات سر، وضعیت بدن نسبت به جاذبه و شتاب بدن هنگام حرکت هستند.

هنگامی که ما حرکت می‌کنیم، این مایعات با تاخیر جزئی نسبت به حرکت بدن، جابه‌جا می‌شوند و سلول‌های گیرنده‌ی حسی موجود در این بخش‌ها را تحریک می‌کنند. این گیرنده‌ها اطلاعات حرکتی و تعادلی را از طریق عصب دهلیزی به مغز منتقل می‌کنند تا مغز بتواند موقعیت دقیق بدن را تشخیص داده و حرکات اصلاحی لازم را برای حفظ تعادل انجام دهد.

هرگونه اختلال در ترکیب یا فشار غیرطبیعی این مایعات منجر به بروز سرگیجه، عدم تعادل، احساس سنگینی در سر، تهوع یا اختلال در شنوایی می‌شود. بیماری‌هایی مانند لابیرنتیت، نوریت دهلیزی، بیماری منییر و BPPV (سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم) اغلب با اختلال در جریان یا عملکرد طبیعی این مایعات در ارتباط هستند.

مایع گوش داخلی نه‌تنها یکی از ارکان اصلی درک تعادل و حرکت است؛ بلکه هرگونه تغییر در ویژگی‌های فیزیکی یا شیمیایی آن آغازگر اختلالات تعادلی مهمی خواهد بود که به بررسی و درمان تخصصی نیاز دارند.

به نقل از ژورنال دانشگاه کالیفرنیا در سال 2021:

اختلالات دهلیزی ناشی از جابجایی مایع گوش، عامل اصلی سرگیجه در بیش از یک‌پنجم بیماران مراجعه‌کننده به کلینیک‌های تخصصی گوش است.

دلایل و شرایط منجر به مشکلات مایع گوش و بروز سرگیجه

اختلالات مایع گوش داخلی، می‌تواند ناشی از مجموعه‌ای از شرایط پزشکی یا فیزیکی باشد که باعث تغییر در وضعیت طبیعی مایعات درون لابیرنت گوش می‌شوند. هنگامی‌که مایع گوش به‌طور غیرطبیعی حرکت می‌کند یا فشار داخل لابیرنت دچار نوسان می‌گردد، سیگنال‌های اشتباهی به مغز ارسال می‌شود و به سرگیجه، حس چرخش محیط، حالت تهوع یا ناپایداری در حرکت می‌انجامد.

شناخت دقیق علل این جابجایی به درک بهتر بیماری‌های مرتبط و انتخاب راهکار درمانی مناسب کمک شایانی می‌کند.^{Inner Ear Disease and Benign Paroxysmal Positional Vertigo}

سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم حمله‌ای (BPPV): حرکت کریستال‌های اتوکونیال

یکی از شایع‌ترین دلایل سرگیجه ناشی از جابجایی مایع گوش، اختلالی به نام سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم حمله‌ای یا BPPV است. در این حالت، ذرات کریستالی ریزی به نام اتوکونیال (otoconia) که به‌طور طبیعی در بخش اتریکول گوش داخلی قرار دارند؛ به دلایل مختلف مانند ضربه به سر، افزایش سن یا حتی بدون علت مشخص، از جای خود جدا شده و وارد کانال‌های نیم‌دایره‌ای می‌شوند.

این کریستال‌ها با حرکات ناگهانی سر (مثلا هنگام بلند شدن، دراز کشیدن یا چرخیدن در رختخواب) به درون مایع کانال‌ها حرکت می‌کنند و گیرنده‌های حسی تعادلی را به‌اشتباه تحریک می‌کنند. این تحریک نادرست باعث ارسال سیگنال‌هایی به مغز می‌شود که با وضعیت واقعی بدن تطابق ندارند، در نتیجه فرد دچار سرگیجه‌های چرخشی کوتاه‌مدت و ناگهانی می‌شود.

BPPV در اکثر مواقع بی‌خطر است، اما قادر است زندگی روزمره فرد را مختل کند. خوشبختانه این نوع سرگیجه با مانورهای موقعیتی مانند مانور اپلی (Epley maneuver) قابل درمان و کنترل است؛ بدون اینکه نیاز به دارو یا جراحی باشد.

به نقل از انجمن گوش و حلق و بینی آمریکا:

درمان تکان خوردن مایع گوش و سرگیجه با مانورهای موقعیتی مثل Epley، در بیش از 80٪ بیماران موفق بوده و نیاز به داروهای طولانی‌مدت را کاهش داده است.

هیدروپس اندولنفاتیک (بیماری منییر): اختلال در حجم و فشار مایع گوش داخلی

بیماری منییر (Meniere’s disease) یکی از اختلالات پیچیده و مزمن گوش داخلی است که با اختلال در تنظیم حجم و فشار مایع اندولنف درون لابیرنت گوش شناخته می‌شود. در این بیماری، به دلایل ناشناخته یا چندعاملی، مقدار مایع اندولنف افزایش یافته و موجب فشار بیش‌ازحد به ساختارهای حساس تعادلی و شنوایی می‌شود. این افزایش فشار، عملکرد گیرنده‌های حسی در لابیرنت را مختل کرده و سیگنال‌های نامنظمی به مغز می‌فرستد که در نهایت باعث بروز سرگیجه شدید، وزوز گوش، احساس پر بودن یا فشار در گوش و کاهش شنوایی می‌شود.

علائم بیماری منییر، به‌صورت حمله‌ای و بدون هشدار قبلی ظاهر می‌شوند و ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت ادامه داشته باشند. در موارد پیشرفته، این بیماری منجر به افت دائمی شنوایی می‌شود.

علت دقیق منییر هنوز به‌طور کامل مشخص نیست؛ اما عواملی مانند استعداد ژنتیکی، اختلالات خودایمنی، ویروس‌ها یا اختلالات عروقی در بروز آن نقش دارند. درمان این بیماری شامل تغییر سبک زندگی (مانند کاهش مصرف نمک)، استفاده از داروهای کنترل‌کننده سرگیجه و در برخی موارد درمان‌های تهاجمی‌تر مانند تزریق دارو به گوش میانی یا جراحی می‌شود.

التهاب گوش داخلی (لابیرنتیت و نوریت وستیبولار)

یکی دیگر از دلایل مهم جابجایی عملکردی مایع گوش و بروز سرگیجه، التهاب گوش داخلی است که در قالب دو بیماری شناخته‌شده زیر بروز پیدا می‌کند:

• لابیرنتیت (Labyrinthitis)
• نوریت وستیبولار (Vestibular Neuritis)

هر دو بیماری، ناشی از التهاب در ناحیه لابیرنت گوش یا عصب وستیبولار هستند؛ اما تفاوت‌هایی در علائم دارند.

در لابیرنتیت، هم ساختارهای تعادلی و هم حلزون شنوایی درگیر التهاب می‌شوند؛ در نتیجه، فرد علاوه بر سرگیجه شدید، با کاهش شنوایی و گاهی وزوز گوش نیز مواجه می‌شود. این بیماری اغلب در پی عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی دستگاه تنفس فوقانی ایجاد می‌شود و به‌صورت ناگهانی خودش را نشان می‌دهد.

در مقابل، نوریت وستیبولار فقط روی عصب تعادلی تاثیر می‌گذارد و شنوایی چندان تحت‌تاثیر قرار نمی‌گیرد. در این حالت، بیمار دچار سرگیجه ناگهانی، شدید و طولانی‌مدت می‌شود که چند روز تا یک هفته ادامه خواهد داشت و با تهوع، استفراغ و اختلال در تعادل همراه باشد. در هر دو مورد، اختلال در عملکرد عصب یا گیرنده‌های حسی تعادلی، توازن و جریان طبیعی اطلاعات ناشی از حرکت مایع گوش را برهم می‌زند و مغز دچار سردرگمی در تفسیر موقعیت بدن می‌شود.

این اختلالات با استراحت، داروهای ضدسرگیجه و ضدتهوع و در صورت لزوم درمان ضدویروسی یا آنتی‌بیوتیکی قابل درمان است. در مراحل بهبودی، تمرینات توانبخشی تعادلی نیز به تسریع بازگشت عملکرد طبیعی سیستم وستیبولار کمک می‌کند.^{Benign Paroxysmal Positional Vertigo}

فیستول پری‌لنف: نشت مایع گوش داخلی

فیستول پری‌لنف (Perilymph Fistula) یکی از اختلالات نادر و در عین حال جدی گوش داخلی است که در آن، مایع پری‌لنف (یکی از دو مایع اصلی گوش داخلی) از طریق یک شکاف یا پارگی غیرطبیعی در ساختارهای استخوانی بین گوش داخلی و میانی نشت می‌کند. این شکاف در ناحیه پنجره گرد یا بیضی ایجاد می‌شود که مرزهای میان گوش میانی و لابیرنت گوش داخلی را تشکیل می‌دهند.

نشت پری‌لنف به دنبال ضربه مستقیم به سر، تغییرات ناگهانی فشار (مثل حین پرواز یا غواصی)، بلند کردن اجسام سنگین یا حتی عطسه یا سرفه شدید ایجاد می‌شود. در برخی موارد، این عارضه ممکن است پس از جراحی گوش نیز دیده شود.

علائم فیستول پری‌لنف شامل سرگیجه، عدم تعادل، نوسانات شنوایی، وزوز گوش و حساسیت به صداهای بلند می‌شود. در واقع، نشت مایع باعث اختلال در فشار داخلی لابیرنت و تحریک نامناسب گیرنده‌های تعادلی می‌شود که منجر به بروز علائم گیج‌کننده برای مغز می‌گردد.

تشخیص این بیماری دشوار و اغلب از طریق آزمایش‌های بالینی، امکان پذیر است و به آزمایش‌های تخصصی مانند آزمون فشار مثبت گوش یا تصویربرداری پیشرفته نیاز دارد. درمان در ابتدا شامل استراحت مطلق، اجتناب از فعالیت‌های فیزیکی شدید و محدود کردن فشارهای داخلی بدن است؛ اما در موارد شدیدتر یا مداوم، جراحی برای بستن فیستول و جلوگیری از نشت بیشتر مایع ضروری خواهد بود.^{Perilymphatic Fistula}

چگونه جابجایی مایع گوش و علل سرگیجه تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص اختلالات مربوط به جابجایی مایع گوش داخلی و علل مرتبط با سرگیجه، نیازمند دقت بالا و بررسی چندجانبه توسط پزشک متخصص گوش، حلق و بینی یا نورولوژیست است. این فرآیند با گرفتن شرح حال دقیق از بیمار آغاز می‌شود. پزشک از بیمار درباره ماهیت سرگیجه، زمان بروز، مدت‌زمان هر حمله، عوامل تشدیدکننده و علائم همراه مانند تهوع، وزوز گوش، کاهش شنوایی یا احساس پر بودن گوش سوال می‌کند. بررسی سابقه ابتلا به عفونت‌های ویروسی، ضربه به سر یا جراحی‌های قبلی نیز بخشی از این مرحله است.

پس از بررسی اولیه، معاینه بالینی انجام می‌شود تا پزشک با مشاهده واکنش‌های فیزیکی بدن، عملکرد سیستم تعادلی را ارزیابی کند. آزمایش‌هایی مانند بررسی حرکات چشم، تست‌های وضعیتی مانند دیكس-هالپایک و بررسی تعادل ایستایی، از ابزارهای کاربردی در این مرحله به‌شمار می‌روند؛ همچنین در صورت وجود علائم شنوایی، تست‌های شنوایی‌سنجی نیز انجام می‌شود تا تاثیر احتمالی بیماری بر حلزون گوش تشخیص داده شود.

در برخی موارد، برای بررسی دقیق‌تر ساختارهای گوش داخلی و تشخیص اختلالاتی مانند فیستول پری‌لنف یا بیماری منییر، از روش‌های تصویربرداری پیشرفته مانند ام‌آر‌آی یا سی‌تی‌اسکن استفاده می‌شود. آزمایش‌های تخصصی‌تری نیز مانند ویدئونیستاگموگرافی، تست کالریک و بررسی واکنش‌های حرکتی چشم اطلاعات دقیقی درباره عملکرد لابیرنت و اعصاب دهلیزی فراهم می‌کنند.

ترکیب این ارزیابی‌ها به پزشک کمک می‌کند تا منشا اصلی اختلال در سیستم تعادل را تشخیص داده و بر اساس آن، مسیر درمانی موثر و هدفمندی تعیین کند. تشخیص صحیح و به‌موقع، اهمیت بسزایی در کنترل علائم و پیشگیری از مزمن‌شدن یا پیشرفت اختلال دارد.

روش‌های درمانی و بازگرداندن تعادل در موارد جابجایی مایع گوش (جا انداختن مایع گوش)

خوشبختانه روش‌های درمانی موثری، برای بازگرداندن تعادل و بهبود عملکرد سیستم وستیبولار وجود دارد. هدف اصلی درمان‌ها، اصلاح موقعیت مایع یا ساختارهای داخل گوش، کاهش فشار و التهاب و بهبود عملکرد حس تعادل است. بسته به علت اصلی مشکل، روش‌های درمانی شامل مانورها و تمرین‌های فیزیکی، دارودرمانی، تغییرات سبک زندگی و در موارد خاص اقدامات جراحی می‌شود.

مانورهای درمانی (مانور اپلی): راهکاری برای بازگرداندن کریستال‌ها به جای خود

یکی از موثرترین و کم‌تهاجمی‌ترین روش‌ها برای درمان سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم حمله‌ای (BPPV) که ناشی از جابجایی کریستال‌های اتوکونیال در کانال‌های نیم‌دایره‌ای گوش است، استفاده از مانور اپلی است. این مانور شامل مجموعه‌ای از حرکات هدفمند و کنترل‌شده سر و بدن است که با تغییر موقعیت بیمار، کریستال‌های جدا شده را به جای اصلی‌شان در اتریکول بازمی‌گرداند.

در طول انجام مانور اپلی، بیمار به صورت مرحله به مرحله در وضعیت‌هایی قرار می‌گیرد که با استفاده از نیروی جاذبه، کریستال‌های شناور به آرامی از کانال‌های نیم‌دایره‌ای بیرون کشیده شده و در محل صحیح خود، مستقر می‌شوند. این کار باعث می‌شود تحریک نادرست گیرنده‌های تعادلی، کاهش یافته و علائم سرگیجه فروکش کند.

این روش به سرعت اثر می‌کند؛ بدون نیاز به دارو و در بسیاری از موارد، تنها با یک یا دو جلسه درمانی، بیمار بهبودی قابل توجهی را تجربه می‌کند. اجرای صحیح مانور اپلی توسط متخصص وستیبولار یا پزشک آموزش‌دیده، کلید موفقیت درمان است و بیمار پس از انجام آن به فعالیت‌های روزمره خود بازمی‌گردد.

مدیریت و درمان هیدروپس اندولنفاتیک و بیماری منییر

درمان بیماری منییر به صورت ترکیبی و چندجانبه انجام می‌شود تا علائم سرگیجه، وزوز گوش و کاهش شنوایی کنترل شود و کیفیت زندگی بیمار بهبود یابد. یکی از نخستین گام‌ها در مدیریت این بیماری، تغییر سبک زندگی است که شامل کاهش مصرف نمک، اجتناب از کافئین و الکل، کنترل استرس و پرهیز از عوامل محرک حملات سرگیجه می‌شود. این اقدامات به کاهش احتباس مایع و فشار داخلی گوش کمک می‌کنند.

در مراحل بعدی، استفاده از داروهای دیورتیک (مدر) برای کاهش تجمع مایع در گوش داخلی و داروهای ضد سرگیجه برای تسکین حملات ناگهانی، توصیه می‌شود؛ همچنین داروهای ضد تهوع می‌توانند در کاهش علائم همراه مفید باشند.

در مواردی که درمان‌های دارویی و تغییر سبک زندگی پاسخگو نباشد، اقدامات تهاجمی‌تری مانند تزریق داروهای ضد التهاب یا سم بوتولینوم به گوش میانی، انجام می‌شود تا فشار مایع کاهش یابد و عملکرد تعادلی بهبود پیدا کند. در موارد شدید و مقاوم‌تر به درمان، جراحی‌های خاصی مانند برداشتن لابیرنت یا قطع عصب وستیبولار ضروری خواهد بود.

همراه با درمان‌های پزشکی، انجام تمرینات توانبخشی تعادلی نیز به بهبود عملکرد سیستم وستیبولار و کاهش علائم کمک می‌کند. در مجموع، مدیریت بیماری منییر نیازمند ارزیابی مداوم و برنامه‌ریزی دقیق درمانی با همراهی پزشک متخصص است.

رویکردهای درمانی برای لابیرنتیت و نوریت وستیبولار

درمان التهاب گوش داخلی، شامل لابیرنتیت و نوریت وستیبولار، عمدتا بر کاهش التهاب، تسکین علائم سرگیجه و بازگرداندن تعادل تمرکز دارد. این اختلالات به‌دنبال عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی، ایجاد می‌شوند و شروع ناگهانی سرگیجه شدید و مشکلات تعادلی را به همراه دارند.

در مراحل اولیه بیماری، استراحت مطلق و کاهش فعالیت‌های فیزیکی بسیار مهم است تا سیستم تعادلی فرصت بازیابی داشته باشد. استفاده از داروهای ضد التهاب، داروهای ضد سرگیجه و ضد تهوع به کاهش علائم کمک می‌کند و ناراحتی بیمار را تسکین می‌دهد. در مواردی که علت التهاب باکتریایی باشد، تجویز آنتی‌بیوتیک‌های مناسب ضروری است؛ اما بیشتر موارد لابیرنتیت و نوریت وستیبولار به‌صورت ویروسی بوده و درمان دارویی اغلب جنبه حمایتی دارند.

پس از فروکش کردن مرحله حاد، شروع تمرینات توانبخشی تعادلی نقش بسیار مهمی در بهبود عملکرد سیستم وستیبولار و کاهش احتمال عود بیماری وجود دارد. این تمرین‌ها به مغز کمک می‌کنند تا به تدریج با سیگنال‌های جدید گوش داخلی هماهنگ شود و تعادل به حالت طبیعی بازگردد. رویکرد درمانی این بیماری‌ها، تلفیقی از مراقبت‌های دارویی، استراحت و توانبخشی است که به مرور زمان باعث کاهش علائم و بازگشت کیفیت زندگی بیمار می‌شود.

درمان فیستول پری‌لنف

درمان فیستول پری‌لنف با هدف جلوگیری از نشت مایع پری‌لنف و حفظ عملکرد گوش داخلی انجام می‌شود. در مراحل اولیه، پزشکان توصیه می‌کنند که بیمار استراحت مطلق داشته باشد و از فعالیت‌هایی که باعث افزایش فشار داخل گوش و سر می‌شوند؛ مانند بلند کردن اجسام سنگین، خم شدن ناگهانی یا زور زدن، خودداری کند. این اقدامات به کاهش فشار بر محل فیستول و تسریع روند بهبود کمک می‌کنند. در کنار استراحت، استفاده از داروهایی برای کاهش سرگیجه و تهوع تجویز می‌شود، تا علائم آزاردهنده کاهش یابد و بیمار راحت‌تر بتواند فعالیت‌های روزمره خود را انجام دهد.

اگر علائم بیمار با روش‌های غیرجراحی بهبود نیابد یا فیستول نشت مایع ادامه داشته باشد، انجام جراحی ترمیمی ضروری می‌شود. در این جراحی، شکاف یا پارگی ایجاد شده در ناحیه پنجره بیضی یا گرد گوش میانی به کمک بافت‌های پیوندی یا مواد خاص بسته می‌شود تا نشت مایع متوقف شده و فشار طبیعی گوش داخلی بازیابی شود.

تشخیص و درمان به موقع فیستول پری‌لنف اهمیت زیادی دارد؛ زیرا نشت مداوم مایع منجر به آسیب‌های دائمی در سیستم تعادلی و شنوایی می‌شود. همکاری بیمار با پزشک و رعایت دقیق توصیه‌ها، در موفقیت درمان بسیار حائز اهمیت است.

چه زمانی باید برای سرگیجه و جابجایی مایع گوش به پزشک مراجعه کنیم؟

سرگیجه و مشکلات تعادلی ناشی از جابجایی مایع گوش ممکن است در بسیاری از موارد خفیف و گذرا باشند؛ اما در برخی شرایط نیازمند توجه فوری پزشکی هستند. اگر سرگیجه‌های شما شدید، مکرر یا طولانی‌مدت شده، همراه با علائمی مثل کاهش شنوایی ناگهانی، وزوز گوش، درد گوش، تهوع شدید، استفراغ مکرر یا اختلال در راه رفتن باشد، حتما باید به پزشک متخصص مراجعه کنید؛ همچنین، اگر سرگیجه پس از ضربه به سر یا حوادثی مانند سقوط رخ دهد، پیگیری پزشکی ضروری است.

تشخیص و درمان به موقع از پیشرفت مشکلات و آسیب‌های دائمی جلوگیری می‌کند و کیفیت زندگی شما را بهبود می‌بخشد. برای برطرف کردن مشکل خود و دریافت مشاوره تخصصی، می‌توانید از طریق راه‌های ارتباطی زیر به مطب دکتر کوهی متخصص گوش، حلق و بینی با بورد تخصصی و فلوشیپ اتولوژی نرواتولوژی مراجعه کنید.

• تلفن: 02188884831 – 09398772480
• آدرس اینستاگرام: @drkouhi
• آدرس مطب: تهران، خیابان ولیعصر، بالاتر از پارک ساعی، نبش خیابان دوم گاندی، ساختمان پزشکان دی، طبقه ششم

در نهایت، آگاهی از جابجایی مایع گوش و سرگیجه و روش‌های علمی برای درمان تکان خوردن مایع گوش و سرگیجه اهمیت زیادی دارد. در برخی موارد، با مانورهای پزشکی ساده می‌توان به جا انداختن مایع گوش کمک کرد و تعادل بدن را بازگرداند.