راه های مدیریت عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه

عوارض جراحی قاعده جمجمه، می‌تواند مشکلات مختلفی از شنوایی و بینایی، نشت مایع مغزی نخاعی، عفونت‌هایی مانند مننژیت، خونریزی‌های داخل جمجمه‌ای، اختلال در عملکرد اعصاب جمجمه‌ای تا تغییرات هورمونی ناشی از آسیب به هیپوفیز را شامل شود؛ البته شدت و نوع این عوارض، به عوامل متعددی از جمله محل و اندازه ضایعه، روش جراحی، شرایط عمومی بیمار و میزان گسترش بیماری، بستگی دارد.

بیمارانی که دچار تومورهای بدخیم یا ضایعات وسیع در قاعده جمجمه هستند، افراد مسن‌تر یا کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای، مثل دیابت و فشار خون دارند، بیش از دیگران در معرض عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه قرار می‌گیرند. با این حال، همکاری یک تیم شامل جراح مغز و اعصاب، متخصص گوش و حلق و بینی، چشم‌پزشک، انکولوژیست و متخصص توانبخشی، می‌تواند میزان این عوارض را به طور چشمگیری کاهش دهد و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.^{Complications of Skull Base Surgery}

عوارض شایع پس از جراحی قاعده جمجمه چیست؟

عوارض شایع پس از جراحی قاعده جمجمه، به دلیل حساسیت بالای این ناحیه و نزدیکی آن به اعصاب، عروق اصلی و اندام‌های حیاتی، ایجاد می‌شوند. آگاهی از این عوارض و انتخاب بهترین فوق تخصص جراحی قاعده جمجمه، می‌تواند به پیشگیری، تشخیص زودهنگام و مدیریت موثر آن‌ها، کمک کند.

مشکلات شنوایی و کاهش تعادل

یکی از شایع‌ترین پیامدهای جراحی قاعده جمجمه، بروز اختلالات شنوایی و تعادلی است. از آنجا که این جراحی، در مجاورت عصب هشتم مغزی (عصب وستیبولوکولئار) و ساختارهای ظریف گوش داخلی انجام می‌شود، کوچک‌ترین آسیب می‌تواند به کاهش شنوایی، وزوز گوش، سرگیجه یا عدم تعادل منجر گردد. گاهی بیماران، با علائمی مثل احساس شنیدن صدای خود یا سرگیجه ناشی از صداهای بلند نیز، مواجه می‌شوند که نشان‌دهنده اختلال در عملکرد گوش داخلی است.

برخی بیماران، قبل از جراحی به دلیل درگیری عصب یا فشار تومور، درجاتی از کم‌شنوایی یا سرگیجه را تجربه کرده‌اند. در چنین شرایطی، جراحی می‌تواند این مشکلات را تشدید کند. درگیری هم‌زمان شنوایی و تعادل، کیفیت زندگی بیمار را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.

اختلالات بینایی و دوبینی

در این نوع جراحی، به دلیل نزدیکی محل عمل به عصب بینایی و اعصاب حرکتی چشم، هرگونه آسیب یا فشار می‌تواند منجر به دوبینی یا حتی کاهش بینایی شود. در برخی بیماران، بی‌حسی قرنیه ناشی از آسیب شاخه‌های عصب سه‌قلو نیز، مشاهده می‌شود که احتمال آسیب قرنیه و خشکی چشم را افزایش می‌دهد.

علائم شایع این اختلال، شامل دوبینی، عدم هم‌ترازی چشم‌ها، تاری دید و در موارد شدیدتر، از دست دادن بخشی از میدان بینایی است. شدت و ماندگاری این اختلالات، به میزان آسیب عصبی یا التهاب پس از عمل بستگی دارد. در برخی موارد، تورم بافتی یا تغییر فشار داخل جمجمه، عامل اصلی اختلال است که می‌تواند با گذشت زمان و درمان‌های حمایتی بهبود یابد.^{Complications in Skull Base Surgery and Subsequent Repair}

ریسک عفونت و خونریزی

عفونت و خونریزی، از مهم‌ترین و در عین حال نگران‌کننده‌ترین عوارض جراحی قاعده جمجمه هستند که می‌توانند روند بهبودی بیمار را تحت تاثیر قرار دهند. به دلیل نزدیکی این ناحیه به سینوس‌های بینی یا گوش و مغز، هرگونه اختلال در سد میان بینی یا گوش و فضای داخل جمجمه، می‌تواند راه ورود میکروب‌ها به بافت‌های حیاتی را باز کند و خطر بروز عفونت‌هایی چون مننژیت یا آبسه مغزی را افزایش دهد.

بیمارانی که بیماری‌های زمینه‌ای، مانند دیابت دارند یا سابقه پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن داشته‌اند، بیشتر در معرض عفونت پس از عمل قرار می‌گیرند. خونریزی نیز به دلیل عبور رگ‌های بزرگ از قاعده جمجمه، از عوارض شایع به شمار می‌رود. این خونریزی، ممکن است در حین عمل یا پس از آن رخ دهد و به شکل هماتوم یا خونریزی داخل جمجمه‌ای بروز کند.

نشت مایع مغزی–نخاعی

نشت مایع مغزی–نخاعی که در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، می‌تواند پیامدهای خطرناکی مانند مننژیت ایجاد کند، از جدی‌ترین عوارض جراحی قاعده جمجمه است. این عارضه، زمانی رخ می‌دهد که لایه محافظ مغز و نخاع، دچار آسیب یا پارگی شده و مایع شفاف اطراف مغز از راه بینی یا گوش، به بیرون نشت کند. علائم این وضعیت، شامل خروج مایع شفاف از بینی یا گوش، سردردهای مداوم و گاهی علائم عفونت نظیر تب و سفتی گردن است.

به نقل از مجله جراحی مغز و اعصاب (Journal of Neurosurgery):

نرخ نشت مایع مغزی-نخاعی پس از جراحی‌های قاعده جمجمه بین ۵ تا ۱۵ درصد گزارش شده است، اما با استفاده از تکنیک‌های ترمیم چندلایه می‌توان آن را به کمتر از ۵ درصد رساند.

آسیب به اعصاب جمجمه‌ای

آسیب به اعصاب جمجمه‌ای، یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین عوارض احتمالی پس از جراحی قاعده جمجمه است؛ چرا که این اعصاب، مسئول عملکردهای حیاتی مانند بینایی، حرکت صورت، حس چشایی، تکلم و بلع هستند و هرگونه صدمه به آن‌ها، می‌تواند باعث بروز علائم زیر شود:

• اختلال در بینایی به صورت تاری، دید دوگانه یا در موارد شدید، نابینایی کامل
• بی‌حسی، سوزن‌سوزن شدن یا تغییر حس در نواحی مختلف صورت
• فلج یا ضعف عضلات صورت
• خشونت صدا، اختلال بلع، گرفتگی صدا و ضعف حرکتی شانه‌ها

این آسیب‌ها، ممکن است ناشی از موقعیت ضایعه (که در تماس مستقیم با اعصاب قرار دارد)،  حرکت یا فشار غیرمستقیم بر روی عصب‌ها در حین عمل یا التهاب و خونریزی اطراف ناحیه جراحی پس از عمل باشد.

تجمع هوا درون جمجمه

تجمع هوا درون جمجمه، می‌تواند به صورت حاد یا با تاخیر رخ دهد و در برخی موارد، تهدیدکننده زندگی باشد. این عارضه، به دلیل ورود هوا از فضای خارج جمجمه به داخل از طریق مسیرهای ناقص بسته شده یا ایجاد فشار منفی ناشی از تخلیه مایع مغزی–نخاعی ایجاد می‌شود. در بسیاری از موارد، تجمع هوا درون جمجمه بدون علامت بوده و به تدریج جذب می‌شود؛ اما در صورت بروز علائم، ممکن است شامل سردرد، تهوع، استفراغ، تحریک‌پذیری، سرگیجه و تشنج باشد.

اگر حجم هوا زیاد شود و فشار داخل جمجمه افزایش یابد، نیاز به اقدام فوری دارد.

عوارض عروقی پس از جراحی قاعده جمجمه

عوارض عروقی، از جدی‌ترین مشکلات بعد از جراحی قاعده جمجمه هستند که به دلیل نفوذ تومور به دایره ویلیس، دست‌کاری بیش از حد عروق در حین جراحی یا آمادگی ناکافی قبل از عمل، رخ می‌دهند. پارگی کاروتید در اثر عفونت یا دست‌کاری بیش از حد عروق، سکته مغزی آمبولیک ناشی از جابجایی پلاک‌ها یا اسپاسم عروقی بعد از عمل، تشکیل لخته خون در سینوس وریدی، از شدیدترین پیامدها پس از جراحی قاعده جمجمه محسوب می‌شوند.

سردردهای مداوم و خستگی

سردردهای مداوم و احساس خستگی طولانی‌مدت، می‌توانند ناشی از عواملی مانند نشت مایع مغزی–نخاعی، تغییرات فشار داخل جمجمه، عفونت یا اثرات طبیعی جراحی بر بدن متعددی باشند.

این عوارض، کیفیت زندگی بیمار را کاهش می‌دهند و نیازمند ارزیابی دقیق توسط فوق تخصص جراحی قاعده جمجمه هستند.

چه عواملی بر شدت عوارض جراحی قاعده جمجمه موثر هستند؟

شدت و گستردگی عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه، در همه بیماران یکسان نیست و می‌تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار گیرد. شناخت این عوامل، به جراح کمک می‌کند تا برنامه درمانی دقیق‌تری طراحی کرده و بیمار نیز با آگاهی بیشتری، مسیر بهبودی را طی کند.^{Brain Surgery}

در نظر گرفتن این عوامل پیش از جراحی، به تصمیم‌گیری بهتر درباره انتخاب روش درمان و پیشگیری از مشکلات بعدی کمک زیادی خواهد کرد.

مدیریت عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه

پس از جراحی قاعده جمجمه، مدیریت عوارض نقش بسیار مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیمار و پیشگیری از پیامدهای طولانی‌مدت خواهد داشت. با توجه به پیچیدگی این جراحی و حساسیت ساختارهای اطراف قاعده جمجمه، پیگیری منظم برای کاهش عوارض و تسریع بهبودی، ضروری است.

1. مراقبت‌های دارویی و کنترل عفونت: استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضدالتهاب و کنترل دقیق علائم عفونت برای پیشگیری از مننژیت یا آبسه مغزی اهمیت دارد.
2. توانبخشی شنوایی، بینایی و گفتار: انجام برنامه‌های توانبخشی شنوایی، بینایی و گفتار برای جبران آسیب‌های عصبی و بازگرداندن عملکرد طبیعی سیستم‌های حسی و گفتاری، ضروری است.
3. نقش فیزیوتراپی و توانبخشی تعادلی: تمرینات فیزیوتراپی و توانبخشی تعادلی، به بیماران کمک می‌کند تا مشکلات سرگیجه، عدم تعادل و ضعف حرکتی را کاهش دهند.
4. حمایت‌های روانشناختی و مدیریت استرس: پشتیبانی روانشناختی، مشاوره و تکنیک‌های مدیریت استرس، می‌توانند اضطراب، افسردگی و خستگی ناشی از جراحی را کاهش دهند و به بهبود روانی بیمار کمک کنند.

در آخر، بررسی‌های دوره‌ای توسط جراح و انجام تصویربرداری‌های لازم برای ارزیابی روند بهبودی و تشخیص زودهنگام عوارض احتمالی، اهمیت زیادی دارد و از بروز مشکلات جدی، پیشگیری می‌کند. برای دریافت مراقبت‌ها و مشاوره تخصصی، می‌توانید به دکتر علی کوهی، بهترین فلوشیپ اتولوژی و نرواتولوژی در تهران، مراجعه کنید.

1. تلفن: 02188884831
2. آدرس: خیابان ولیعصر، بالاتر از پارک ساعی ، نبش خیابان دوم گاندی، واقع در طبقه ششم ساختمان پزشکان دی
3. اینستاگرام: @drkouhi

به نقل از مجله بین‌المللی جراحی قاعده جمجمه (International Journal of Skull Base Surgery):

مدیریت عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه نیازمند تیم چندتخصصی است و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های هدفمند و تکنیک‌های ترمیمی جدید، نتایج بیماران را به‌طور معنی‌داری بهبود می‌بخشد.

در نهایت، باید گفت مدیریت عوارض پس از جراحی قاعده جمجمه نیازمند رویکردی چندتخصصی و برنامه‌ریزی دقیق است. شناخت عوارض شایع جراحی تومور قاعده جمجمه از جمله نشت مایع مغزی، عفونت و فلج عصب، به جراحان کمک می‌کند تا با اتخاذ تکنیک‌های دقیق‌تر، به کاهش عوارض جراحی تومور قاعده جمجمه دست یابند. در این مسیر، همکاری میان جراح مغز و اعصاب، متخصص گوش و حلق و بینی و تیم توان‌بخشی برای حفظ عملکردهای حیاتی بیمار ضروری است.