علت، علائم و درمان بیماری حرکت
برخی افراد در سفر زمینی، مسافرت هوایی یا هنگام سفر دریایی دچار حالت تهوع، عرق سرد و شاید سرگیجه می‌شوند. پس بیماری حرکت در خودرو، در هواپیما، یا در کشتی به طور معمول رخ می‌دهد. زنان و کودکان بیش از سایرین در معرض این ناخوشی قرار دارند.
چرا این بیماری ایجاد می‌شود؟ و راه‌های مقابله با بیماری حرکت چیست؟ در این نوشتار به مبحث بیماری حرکت(motion sickness) پرداخته شده است.
بیماری حرکت چیست؟
چشم‌ها، گوش‌ها و تقریبا همه عضلات و مفاصل بدن در حال ارسال اطلاعات مربوط به موقعیت مکانی و حس تعادل به ناحیه مربوطه در مغز هستند. اگر اطلاعات ارسالی از این اعضا درباره حرکت با هم مطابقت نداشته باشد، بیماری حرکت ایجاد می‌شود.
فرد در یک هواپیما، در یک خودرو، یا در یک کشتی یا حتی در یک وسیله سرگرمی در شهر بازی نشسته است. وسیله در حال حرکت است. احساس رطوبت پوست، حالت تهوع و سرگیجه پیدا می‌کند. برخی افراد ممکن است حتی استفراغ کنند. این حالت بیماری حرکت نامیده می‌شود.
چه کسانی دچار بیماری حرکت می‌شوند؟
تخمین زده می‌شود، از هر سه نفر یکی در مقطعی از عمر خود به بیماری حرکت مبتلا می‌شود. بیماری حرکت در کودکان دو تا 12 ساله و در زنان بیشتر دیده می‌شود. نباید فراموش کرد که این ناخوشی می‌تواند هر فردی در هر سنی را درگیر کند.
عوامل زیر احتمال بروز بیماری حرکت را در برخی افراد افزایش می‌دهند:
- سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری حرکت
- مصرف قرص‌های هورمونی مانند قرص ضدحاملگی
- اختلالات گوش داخلی
- دوره پریود (قاعدگی بانوان و دختران)
- ابتلا به میگرن
- بیماری پارکینسون
- بارداری
علت بیماری حرکت چیست؟
همان گونه که گفته شد مغز از اعضای مختلف بدن، اطلاعات مربوط به حرکت بدن را دریافت می‌کند. این اعضا عبارتنداز:
- چشم‌ها
- گوش‌ها به ویژه گوش داخلی
- عضلات
- مفاصل
وقتی این اعضا اطلاعات ضد و نقیض به مغز ارسال می‌کنند، مغز نمی‌تواند تشخیص دهد، فرد در حالت ساکن است یا در حال حرکت. واکنش مغز به این اطلاعات متناقض، احساس‌های ناخوشایندی مانند حالت تهوع و سرگیجه است که به آن بیماری حرکت گفته می‌شود.
برای درک بهتر این موضوع یک مثال مطرح می‌شود. فرض بگیرید فردی در خودرو در حال حرکت نشسته است:
- چشم‌ها درختان را می‌بینند که یکی یکی از جلوی آنها می‌گذرند بنابراین سیگنال حرکت به مغز مخابره می‌کند
- گوش داخلی حرکت را حس می‌کند و پیام عصبی مربوط به حرکت را به مغز می‌فرستد
- عضلات و مفاصل فرد که نشسته است، هیچ حرکتی را حس نمی‌کنند
- مغز به خاطر دریافت پیام‌های متناقض در تفسیر این پیام‌ها دچار مشکل می‌شود
بیماری حرکت در هواپیما یا خودرو فقط رخ نمی‌دهد. بسیاری از فعالیت‌ها ممکن است وقوع بیماری حرکت را تسهیل و تحریک کنند مانند موارد زیر:
- وسایل بازی‌های متحرک در شهر بازی
- تجربه‌های مبتنی بر واقعیت مجازی
- مطالعه کردن در هنگام حرکت
- تماشای فیلم در سینما
- بازی‌های ویدیویی همراه تحرک
علائم بیماری حرکت چیست؟
در بخش‌های پیشین به شایع‌ترین نشانه‌های بروز بیماری حرکت اشاره شد. اما علائم و نشانه‌های این بیماری به همین موارد ختم نمی‌شود. باید به خاطر داشت که بیماری حرکت می‌تواند با علائم شگفت انگیز و عجیب خود گاهی بیمار را غافلگیر کند.
فرد مبتلا به بیماری حرکت ممکن است تا لحظه‌ای پیش به طور کامل سرحال و خوب باشد اما در یک چشم به هم زدن یک یا چند علامت زیر را تجربه کند:
- عرق سرد
- منگی و سرگیجه
- خستگی
- سردرد
- زودرنجی یا گاهی رفتار خشن
- ناتوانی در حفظ تمرکز
- افزایش ترشح بزاق
- حالت تهوع و استفراغ
- رنگ پریدگی پوست
- تنفس سریع یا فرو بلعیدن هوا هنگام نفس کشیدن
دقت کنیم که برخی از فعالیت‌هایی که با بروز علائم بیماری حرکت همراه هستند، ممکن است خودشان با آسیب‌های دیگر و علائم اضافه همراه باشند. به عنوان نمونه، کسی که دچار بیماری حرکت در هواپیما می‌شود، ممکن است به طور همزمان به دلیل تغییرات فشار دچار باروترومای گوش هم بشود. همزمانی علائم بیماری حرکت در هواپیما و باروترومای گوش ممکن است تشخیص بیماری حرکت را با مشکل رو به رو سازد.
چگونگی تشخیص بیماری حرکت
کلید تشخیص بیماری حرکت در دستان بیمار است. پزشک از بیمار می‌پرسد که چه عواملی تاکنون توانسته‌اند چنین علائم و نشانه‌هایی را در او به وجود بیاورند. اگر بیمار به درستی موارد گوناگونی را که به دنبال فعالیت‌های فوق دچار همین علائم شده است، نام ببرد، تشخیص بیماری حرکت مسجل خواهد بود.
پزشک معالج علاوه بر گوش سپردن به شرح حال بیمار، برای اطمینان از این که بیماری دیگری به طور همزمان وجود نداشته باشد، بیمار به ویژه گوش وی به طور دقیق مورد معاینه قرار می‌دهد. گاهی معاینه چشم و تعیین قدرت بینایی هم می‌تواند در تشخیص بیماری حرکت مفید واقع شود.
راه‌های مقابله با بیماری حرکت
برای پیشگیری یا درمان بیماری حرکت گزینه‌های متعددی وجود دارند. پرکاربردترین راه‌های مقابله با بیماری حرکت به شرح زیر هستند.
آنتی هیستامین‌ها
به طور معمول این داروها برای کنترل علائم آلرژی تجویز می‌شوند. این داروها در پیشگیری و تخفیف نشانه‌های بیماری حرکت هم موثر هستند.
شایسته ذکر است که آن دسته از داروهای آنتی هیستامین که حالت خواب آلودگی ایجاد می‌کنند در مقابله با بیماری حرکت مفید واقع می‌شوند. به عبارت دیگر، برخی از داروهای آنتی هیستامین که حالت خواب آلودگی ایجاد نمی‌کنند، روی بیماری حرکت تاثیری ندارند.
پچ پوستی
نوارها یا قطعات آغشته به دارو که به پوست چسبانده می‌شوند و به تدریج دارو آزاد می‌سازند، پَچ دارویی نامیده می‌شوند. پچ پوستی و گاهی داروی خوراکی اسکوپولامین برای پیشگیری از حالت تهوع و استفراغ ناشی از بیماری حرکت کاربرد دارد.
توصیه می‌شود پچ این دارو حدود چهار ساعت پیش از آغاز سفر در ناحیه پشت گوش چسبانده شود. به طور معمول، بیشتر این پچ‌ها برای مدت سه روز کارآیی دارند. در صورت نیاز پس از این مدت باید نسبت به تعویض آن اقدام کرد. در حال حاضر این دارو فقط برای بزرگسالان قابل استفاده است.
عوارض بیماری حرکت
خوشبختانه بیماری حرکت باعث ایجاد مشکلات و عوارض عمده‌ای نمی‌شود. به ندرت، ممکن است افرادی به نوع مقاوم بیماری حرکت مبتلا باشند. در مورد این افراد، درمان‌های معمول نمی‌تواند جلوی حالت تهوع و استفراغ آنها را بگیرد. در این افراد در صورت تعدد استفراغ باید مراقب کاهش حجم آب بدن و افت فشار خون بود.
درمان قطعی بیماری حرکت
درمان قطعی بیماری حرکت، شامل ترکیبی از مداخلات دارویی، رفتاری و شیوه زندگی است که به جنبه‌های مختلف این بیماری می‌پردازد. طراحی یک برنامه جامع، با در نظر گرفتن این جنبه‌ها، می‌تواند به طور قابل توجهی مدیریت بیماری حرکت را بهبود بخشد. در ادامه به برخی از مهمترین درمان‌های این بیماری پرداخته‌ایم:
- مداخلات دارویی
آنتی‌هیستامین ها مانند دیمن هیدرینات یا مکلیزین، معمولا برای کاهش علائم استفاده می‌شوند. آنها با مسدود کردن گیرنده‌های هیستامین در مغز عمل می‌کنند و سیگنال‌هایی که باعث تهوع و استفراغ می‌شوند را کاهش می‌دهند. اسکوپولامین، موجود به صورت پچ، یکی دیگر از گزینه‌های موثر است. بر روی سیستم عصبی مرکزی برای کاهش بیماری حرکت اثر می‌گذارد و به ویژه برای سفرهای طولانی مفید است.
- راهبردهای رفتاری
تکنیک‌های تنفس کنترل شده، تمرکز بر نفس‌های آهسته و عمیق، می‌تواند با ترویج آرامش به مدیریت علائم کمک کند. انتخاب صندلی رو به جلو و نگاه به افق می‌تواند سیگنال‌های حسی متضاد را به حداقل برساند و احتمال بیماری حرکت را کاهش دهد.
- مچ بند و طب فشاری
برخی از افراد از طریق مچ بندهایی که به نقاط خاص طب فشاری مرتبط با بیماری حرکتی فشار وارد می کنند، تسکین پیدا می‌کنند. طب فشاری، به ویژه هدف قرار دادن نقطه P6 یا Neiguan روی مچ دست، در مطالعات برای کاهش حالت تهوع مرتبط با حرکت، نویدبخش بوده است.
- هیدراتاسیون و رژیم غذایی
هیدراته ماندن بسیار مهم است، زیرا کم آبی می‌تواند علائم را تشدید کند. نوشیدن آب در طول سفر می‌تواند مفید باشد. پرهیز از وعده‌های غذایی سنگین یا چرب قبل از سفر می‌تواند به جلوگیری از ناراحتی معده، یک محرک رایج برای بیماری حرکت کمک کند.
- درمان واقعیت مجازی (VR)
فناوری‌های نوظهور مانند واقعیت مجازی، به عنوان درمان‌های بالقوه مورد بررسی قرار می‌گیرند. محیط‌های VR را میتوان به گونه‌ای طراحی کرد که نشانه‌های بصری را ارائه دهد که با حرکت هماهنگ باشد و درگیری حسی را کاهش دهد.
راه‌های پیشگیری از بیماری حرکت
به کار بردن راهکارهای زیر می‌تواند از بروز علائم بیماری حرکت پیشگیری نماید یا باعث کاهش نشانه‌های آن شود:
- مواد طبیعی معطر: همراه داشتن مقداری نعنا، زنجبیل یا اسطوخودوس و تنفس بوی آنها می‌تواند مفید باشد.
- نکات خوردن و نوشیدن: باید آب فراوان نوشید. پیش از سفر غذاهای سبک، کم چرب و نشاسته‌ای بهتر است مورد استفاده قرار گیرد. از غذاهای حجیم، چرب و تند و پر ادویه پرهیز شود. باید از مصرف نوشیدنی‌های الکلی و استعمال سیگار و قلیان هم دوری جست.
- هوای تازه بسیار مفید است. اگر در خودرو یا کشتی امکان استفاده از هوای تازه و پایین کشیدن شیشه پنجره وجود دارد، این کار باید در نظر گرفته شود.
- خیره شدن به دوردست: کتاب، گوشی تلفن همراه و تبلت را باید کنار گذاشت. به یک نقطه در دوردست یا به افق باید خیره شد.
- دراز کشیدن: اگر امکانش وجود دارد بهتر است فرد چشمانش را ببندد و دراز بکشد.
محل قرارگیری در وسایل نقلیه برای پیشگیری یا کاهش نشانه‌های بیماری حرکت اهمیت دارد.
- در قایق: نشستن در بالاترین بخش قایق (نزدیک نوک) و در میان عرض قایق بهتر از سایر جاهاست.
- در اتوبوس: نشستن در صندلی کنار پنجره توصیه می‌شود.
- در خودروی شخصی: نشستن در صندلی جلو بهتر است.
- در کشتی مسافرتی: کابین نزدیک به جلوی کشتی یا حداکثر میان کشتی رزرو شود. هر کابین در طبقه‌های پایین‌تر و نزدیک به آب باشد، احتمال بروز نشانه‌های بیماری حرکت کمتر است.
- در هواپیما: صندلی‌های روی بال هواپیما بهترین هستند.
- در قطار: صندلی رو به جلو و کنار پنجره توصیه می‌شود.
دکتر علی کوهی دانش آموخته رشته فوق تخصصی جراحی گوش، حلق و بینی از دانشگاه استنفورد آمریکا آماده پذیرش و درمان بیماران مبتلا به بیماری حرکت هستند. لطفا برای اطلاعات بیشتر با کلینیک ایشان واقع در تهران تماس بگیرید.